Opkomst AI in de kunst leidt tot huiver en scepsis: wat gaat er mis? (2024)

Het is eind 2022 als bij Caspar de Kiefte het besef indaalt dat de opkomst van kunstmatige intelligentie een mogelijke bedreiging vormt voor het werk van beeldmakers. De Kiefte, belangenbehartiger bij de Kunstenbond, wordt benaderd door leden die vinden dat de Kunstenbond actie moet ondernemen tegen de ongestructureerde opkomst van AI. Ze maken zich zorgen om een schending van auteursrechten en vrezen voor de concurrentie van mensen die handig kunnen omgaan met AI.

Met gratis toegankelijke beeldgenerators kan iedereen een ‘prompt’ (een geschreven opdracht) intypen om een beeld te laten maken, bijvoorbeeld: „Maak een zonnig landschap met op de voorgrond een blonde vrouw met blauwe ogen, en op de achtergrond blonde heterogezinnen.” Uit een enorme hoeveelheid van het internet geschraapte beelddata genereert zo’n tool een collage, et voilà: nieuw beeld. Geert Wilders plaatste op 2 juni 2024 een dergelijke AI-afbeelding op X ten behoeve van zijn campagne voor de Europese verkiezingen. Dat riep veel reacties op.

De zorgen omtrent concurrentie van AI verschillen per soort makersgroep, blijkt uit onderzoek dat de Kunstenbond deed onder haar leden. In vergelijking met stemacteurs (96 procent van de leden heeft zorgen om baanverlies) en audiovisuele makers en componisten (75 procent), maken autonome kunstenaars zich nog het minste zorgen (39 procent), aldus De Kiefte. „Wat autonome kunstenaars doen, is ingewikkeld om na te maken”, zegt hij door de telefoon. „Het komt vaak voort uit individuele, persoonlijke ervaringen.” Tegelijkertijd uiten kunstenaars hun persoonlijke ervaringen ook in sociaal geëngageerd werk. Vier gebieden waar kunstenaars zich zorgen over maken.

1Eigenaarschap: van wie zijn de data?

Het scrapen van teksten, kunstwerken en foto’s voor trainingsdata van AI wordt de grootste diefstal in de menselijk geschiedenis genoemd, aldus wetenschapsjournalist Ranga Yogeshwar in de Augsburger Allgemeine (17 mei 2023). Sommige kunstenaars zijn er om deze reden principieel op tegen om AI-gegenereerd beeld in te zetten.

Neem de Russische kunstenaar Dasha Ilina, die in Frankrijk woont. Zij schreef een essay voor het digitale platform The Couch van kunstcentrum Het HEM in Zaanstad, maar weigerde het redactievoorstel voor een AI-afbeelding door de Zweedse kunstenaar Rustan Söderling ter begeleiding van haar stuk. Met de kwaliteit van de beelden had dat niets te maken, benadrukt ze. „Rustans beelden zitten vol energie en schoonheid”, vertelt Ilina. „Ik vind ze geweldig, maar omdat mijn tekst zo kritisch was over AI, voelde het verkeerd om er een AI-gegenereerd beeld bij te hebben.”

De kunstenaar, die in Parijs woont, maakt zich voor zichzelf geen zorgen over werkverlies door AI. „Ik begon met onderzoek voor een essay over technologie, dat uiteindelijk de opbouw kreeg van een tosti-tutorial”, aldus Ilina. „AI is niet in staat om de onverwachte, bizarre verbindingen te leggen waar kunstenaars bekend om staan.”

Uit de enquête die de Kunstenbond hield onder haar leden, blijkt ook dat 94 procent zich zorgen maakt over de vraag of hun werk zonder hun toestemming of vergoeding wordt gebruikt als trainingsdata voor AI. Op dit moment zijn die datasets een black box waar maar weinig over bekend is. Wil je erachter komen of je werk in een dataset zit, dan zijn daarvoor websites als Have I been trained?. Daarnaast lanceerde de Federatie Beeldrechten samen met belangenorganisaties als de Kunstenbond en Nederlandse Vereniging van Journalisten Opt Out Now!. Ze moedigen beeldmakers aan om een zogeheten ‘opt out’ te vermelden op hun website, waarmee de maker aangeeft dat werk niet zonder toestemming mag worden ingezet als trainingsdata. In hoeverre dit gaat helpen, is echter de vraag.

Beeld Paolo Cirio

Dankzij de Europese AI Act, die in 2025 van kracht gaat, moeten AI-systemen binnenkort aan transparantienormen voldoen. Denk aan een receptenlijst waarin alle ingrediënten voor de taart – in dit geval trainingsdata – zijn beschreven. Volgens de Italiaanse kunstenaar en hacker Paolo Cirio gaat dat echter niet ver genoeg, zegt hij als we elkaar online spreken. Zijn solo-expositie AI Attacks is momenteel te zien in Foam Fotografiemuseum Amsterdam.

Hoe zit het bijvoorbeeld met de data die reeds beschikbaar zijn op het internet, vraagt Cirio zich af, en waarmee nieuwe AI-modellen worden getraind? Met zijn werk Obscurity vraagt de kunstenaar aandacht voor het recht om te worden vergeten. Dat brengt ons bij het volgende gebied.

2Ethiek

In 2016 verzamelde Cirio 15 miljoen profielfoto’s van veroordeelde mensen op zes openbare Amerikaanse ‘mugshot’-websites. Denk aan de klassieke boevenportretfoto met voor- en zijaanzicht van iemands gezicht. Vervolgens maakte de kunstenaar duplicaten van de websites, die precies hetzelfde leken. Alleen waren op zijn websites alle gezichten vervaagd met behulp van een algoritmisch filter, dat ook persoonlijke data (zoals leeftijd, naam, ras) van de individuen door elkaar husselde.

Naar aanleiding van Obscurity ontving Cirio honderden e-mails van geëmotioneerde mensen die vertelden dat hun online politiefoto hun leven enorm had bemoeilijkt vanwege de gevolgen die er zijn als een werkgever, school of verhuurder je naam googelt en je met foto terugvindt op een openbare politiewebsite omdat je ooit werd aangehouden. Cirio vraagt aandacht voor het feit dat de oorspronkelijke datasets met mugshots nog altijd worden gebruikt om AI-modellen te trainen voor voorspellende politie- en achtergrondchecks. „Moeten we dat willen als samenleving?”

Terwijl wetgeving op zich laat wachten, proberen kunstenaars kunstmatige intelligentie naar hun hand te zetten. Vanuit die gedachte richtte de Nederlandse kunstenaar en ontwerper Nadia Piet in 2019 AIxDESIGN op, een wereldwijde ontwerp-community die gevestigd is op de NDSM-werf in Amsterdam. De community doet onderzoek naar de rol van design bij het vormgeven van AI, en vice versa. Daarnaast geven ze praktische workshops om de AI-geletterdheid te vergroten.

Zo kwam AIxDESIGN met een prompt-etiquette, om richtlijnen te bedenken over hoe beeldmakers zelf moeten omgaan met het gebruik van AI. „De belangrijkste etiquetteregel is: voer in de prompt geen namen in van levende kunstenaars die de huur moeten betalen”, aldus Piet. „Natuurlijk is het ook beter om grote kunstenaars of animatiestudio’s ook niet te noemen, maar ik maak me vooral zorgen om kunstenaars die van hun werk rond moeten komen.”

Collages van de wereldwijde ontwerp-community AIxDESIGN.

Beeld AIxDESIGN

3Representatie en ecologie

Een derde gevolg van AI dat door kunstenaars wordt aangekaart, zijn de vooroordelen en ongelijkheid (bias) in datasets, die worden gereproduceerd. „Beeldgenerators zijn groot, log en getraind op een generiek Amerikaans wereldbeeld”, vertelt Piet. Ze deed met haar team een experiment: wie kon het best gelijkende zelfportret van zichzelf prompten. „Voor mij was dat vrij makkelijk, ik ben een Nederlandse vrouw van begin dertig met een neuspiercing en een knot. Maar voor mijn Thaise collega was het veel moeilijker om zichzelf realistisch te prompten. Zij kreeg snel stereotype beelden van een vrouw die eten verkoopt of een massage geeft.”

Discriminerende vooroordelen worden door AI uitvergroot: het koppelt zowel schoonheid als deskundigheid aan een witte huid. Uit eerder onderzoek van NRC bleek bijvoorbeeld dat het haast onmogelijk is voor AI-programma Dall-E om een afbeelding te genereren van een zwarte, vrouwelijke drummer; ook als daar expliciet opdracht toe werd gegeven.

AI discrimineert. Voor mijn Thaise collega was het moeilijk om een realistisch AI-beeld van zichzelf te genereren

Projecten als Miss Journey van Tedx-Amsterdam Women bieden weerstand tegen de eenzijdige uitkomst van beeldgenerators: typ in deze AI-software een beroep in en je krijgt alleen vrouwen. Een ander voorbeeld van een kunstproject dat de eenzijdige input en output van AI aankaart, is The ZiZi Show (2020) van de Britse queer kunstenaar Jake Elwes. Hen kaart de oververtegenwoordiging van heteronormatieve data in grote AI-modellen aan, en verrijkt deze modellen met hun data van dragperformances om op die manier de ondervertegenwoordiging van queer data te verminderen.

Naast het gebrek aan representatie is er de ecologische voetafdruk van AI waar kunstenaar Ilina zich zorgen over maakt. „Voor mij is dat een van de grootste bezwaren van werken met AI”, zegt ze. Kunstmatige intelligentie heeft meer computerkracht nodig, en dat kost meer energie dan een vraag invoeren in de ouderwetse zoekmachine. Zo is Google’s CO₂-uitstoot door de toevoeging van AI-plugin Gemini in 2023 met 48 procent gestegen in vergelijking met 2019.

4Werkgelegenheid

Cultuurprofessionals lijken over het algemeen sceptisch over de kansen en mogelijkheden van AI, concludeert de Kunstenbond in haar onderzoek. Belangenbehartiger De Kiefte maakt zich vooral zorgen om de toegepaste kunstenaars, zoals grafisch ontwerpers die voor hun inkomsten ook afhankelijk zijn van meer commercieel werk, en die moeten concurreren met handige AI-beeldgenerators.

„Met de gearriveerde toplaag komt het wel goed, maar het gaat vooral om de humuslaag”, zegt hij. „Beginnende kunstenaars hebben ruimte en tijd nodig om hun werk te ontwikkelen en om in hun onderhoud te voorzien. Als conceptuele en uitvoerende werkzaamheden worden overgenomen door AI, dan vrees ik dat het perspectief om van het kunstenaarschap te kunnen leven verder zal afnemen en er minder goede creatieve professionele makers over zullen blijven.”

„Het probleem ligt niet bij kunstmatige intelligentie”, stelt Paolo Cirio. „Inhoud, vorm en stijl worden sinds het begin van de kunst al gekopieerd, gevarieerd, geremixt en gesampled. AI is slechts een nieuw gereedschap, dat ons afleidt van grotere problemen.”

Het werkelijke probleem met AI is dat het in handen is van big tech bedrijven, aldus Cirio. „Het maken van bepaalde kunstwerken zal geautomatiseerd worden. In dat licht hebben we betere criteria nodig van wat goede kunst is, met het gebruik van AI-tools. En we moeten met een antwoord komen op het reguleren van nieuwe vormen van ‘intelligentie’.”

Van de creatieve beroepsgroepen maken autonome kunstenaars zich het minst zorgen dat AI een bedreiging vormt voor de werkgelegenheid. Sommigen gaan er juist mee aan de slag om de schaduwzijden van AI te demystificeren. Ze laten ons nadenken over wat kunstmatige intelligentie wel of niet vermag bij het maken van kunst. Van wie is een werk, wat is authenticiteit, hoe gaan we met elkaar om in tijden van AI en wat betekent dat voor de kunst zelf? Met als stip op de horizon: een humanere vorm van kunstmatige intelligentie.